Přeskočit k navigaci - Přeskočit k obsahu - Přeskočit dolu



Společnost přátel Lužice





„Ja cwibluju, lěc jo móžno kóńc wótchyliś“

Publikováno: 26.1.2016

Górno- a dolnoserbska rěc: wobgrozonej abo mrějucej rěcy? Wón suźi situaciju tak: Górnoserbska rěc w katolskich stronach jo „wót wótemrěśa wobgrozona", dolnoserbska rěc a rěc ewangelskich Górnoserbow stej južo „mrějucej rěcy", což měni: wónej rowno dodychujotej a jima jo za za krotki cas wěsta smjerś pśisuźona. Wón raźi weto, co by se musało staś, aby ten kóńc hyšći wótchylili.

Glědanje wótwenka na serbske wobstojnosći móžo byś dwójake. Cuznik pśiźo lažko na njepšawe myslenja, gaž se dajo pśeliš spěšnje zawjasć wót prědnego póglědnjenja abo wót pśedsuźenjow. Wěrnosć ga lažy změstymi dłymjej schowana, jo diferencěrowana a se njemaka pśecej z tym, což luźe se wulicuju. Ale młogi raz ma rowno wenkowny glědaŕ wótšej wócy a wiźi tu wěrnu bildu lěpjej. A jo skobodny tu wěrnosć wupowědaś. Wón ga nježywi se wót „zeźaržanja rěcy" a njemusy glědaś na politisku korektnosć. Jogo słowa a myslenje njegaśi bójazń, až snaź pódryjo słupy swójeje samskeje eksistence. Wón njepśiźo z nikim do zwady. Kak jo to tenraz? Stwóŕśo sebje sami swójo měnjenje!

Njezmilne statistiki: Licba Serbow spadujo

Pólski slěźaŕ glěda we swójom artikelu na statistiki serbskeje rěcy. Za cas Arnošta Muki, we 80tych lětach 19. stolěśa, jo powědało 166.000 luźi we Łužycy serbski - telik ako južo we 16. stolěśu. To pak znani wót intensiweneje germanizacije, pśeto we tom casu jo licba wobydlari na serbskem teritoriumje wó wjele raz rozrosła. Pótom pak, až do źinsajšnego, jich licba spadujo: na 145.000 w lěśe 1905 (A. Černý), 111.000 w lěśe 1938 (Nowina), 81.000 w lěśe 1955 (E. Černik). Srjejź 80. lět jo Institut za serbski ludospyt wuslěźił, až 67.000 luźi znajo górno- abo dolnoserbsku rěc, 45.000 cuju se serbske. Stakim jo licba powědarjow za cas 30 lět spadnuła wó dalšne 20%.

Za cas Muki su Dołojcne Serby wucynili hyšći 42,9% cełego serbskego luda. Srjejź 20. stolěśa, za znankstwom E. Černika, jo jich źělba spadnuła na 28,4%. A teke źělba ewangelskich Serbow jo wjelgin spadnuła: za cas Muki jo jano 10% serbski powědajucych bydliło w katolskej enklawje w Górnej Łužycy, zachopjeńk 90tych lět 20. stolěśa jo źělba katolskich Serbow wucyniła južo ⅔ wšyknych Serbow.

Prof. Lewaszkiewicz pokazujo na to, až pó padnjenju DDR jo było rozšyrjone měnjenje, až nowše statistiki njejsu wěrnosćiwe. Za jogo zdaśim lažy to na tom, až licarje su licyli luźi sobu, kótarež słabje serbski powědaju abo maju jano „pasiwne znaśa": k takim luźam słušaju wukniki, ak su měli B-wucbu, absolwenty kursow atd. To dopokazuju slěźenja z lěta 2001: Dr. Měrćin Wałda jo we pěśich katolskich górnoserbskich gmejnach se wopšašował wšyknych wobydlarjow za jich mamineju rěcu - a jano 5.469 su wobwěścili, až komunicěruju wšedny źeń w serbskej rěcy (to wucynijo weto 70% tamskego wobydlarstwa). Pór hundert katolskich serbskich luźi bydli zwenka Łužyce, a w Budyšynje dalšne 300 do 350. Nagromadu jo maksimalnje 6.500 katolskich Serbow powědało w lěśe 2000 serbski. Z togo se wuznajo, kak pśešacowane su te pjerjejšne statistiki byli.

W ewangelskich stronach Górneje Łužyce ma tuchylu maksimalnje 2.000 luźi (serbskich a nimskich) aktiwne znaśa serbskeje rěcy. W Dolnej Łužycy su šacowali licbu dolnoserbskich luźi w lěśe 1995 na jadnab 7.000. W lěśe 2000 jo dr. Ludwig Ela měnił, až jo jich jano wó 5.000. W rozglědniwych šacowanjach z lětowu 2011-2012 jo pomjenjona licba 2.000 luźi (Dołowy-Rybińska). Tuchylu móžo běžnje w dolnoserbskej rěcy jano jadnab 1.000 luźi komunicěrowaś - měni awtor. Za jogo suźenim jo w lěśe 2000 dolnoserbsku literaturu a Nowy Casnik mógało jadnab 400 luźi cytaś (wón se spušća na informacije z Instituta za sorabistiku w Lipsku), tuchylu njejo jich za jogo zdaśim wěcej ako 200 do 250.

Nan a mama stej serbskej, źiśi nic

Pódla statistikow pak glěda awtor teke na sociolingwistiske wobstojnosći a komentěrujo je. Wón glěda do ewangelskich stronow wobeju Łužycowu a wuznajo, až w měšanych serbsko-nimskich manźelstwach njepowědaju źiśi serbske abo maju jano snadne, pasiwne znaśa. Wósebnje se to wiźi w Dolnej Łužycy, źož do lěta 2000 njejo był nicht pód 40 lětami, ako by dolnoserbsku rěc doma nawuknuł. Ale teke w Górnej Łužycy móžoš ewangelske familije, źož tśi generacije powědaju serbske doma, skóro na palcach pśelicyś. Na tom dejali se zaźiwaś, pśeto w ewangelskej Łužycy jo hyšći we drugej połojcy 20. stolěśa pór hundert serbskich manźelstwow a pór hundert serbsko-nimskich manźelstwow wordowało wustawjonych. Taku situaciju zrownajo awtor z bildu „absurdnego źiwadła": Ryjna situacija serbskeje rěcy w měšanych familijach pokazujo, až nimske manźelske njewopokazuju cesć serbskej kulturje swójich žeńskich abo cłowjekow. Ale teke to, až serbske luźe, pó stupjenju do manźelstwa, su pśestali se pilnowaś wó maminu rěc. Wósebnje kritiki gódne pak su za jogo zdaśim njelicne pady, źož serbsku rěc njeznaju źiśi, kótarychž mama a nan stej serbskej.

Obligatorisku wucbu wótpóraś jo było pšawje

Awtor spomina historiju serbskego šulstwa za cas DDR. Wón komentěrujo to pśewołane 7. wuwjeźeńske wustajenje (Durchführungsbestimmung) z lěta 1964, źož su wótpórali obligatorisku serbsku B-wucbu w šulach. Wótněta su dejali jano te źiśi serbsku rěc wuknuś, kótarychž starjejše su pisne póžedanje za serbskeju wucbu stajili. Tencas jo licba wuknikow za jadno lěto spadnuła wót 12.000 na 3.000. Profesor měni toś, až wjele serbskich procowarjow zasuźujo šulsku politiku w Nimskej z njepšawom. Pśeto rezultaty B-wucby su byli wjelgin snadne dla tog, až daniž nimske daniž serbske luźe njejsu byli motiwěrowane serbsku rěc wuknuś. Rěcne znaśa absolwentow teje wucby laže pśisamem pla nule. Luźe su ju naglědali ako nuźenje wót stata, a dla togo jo wobzamknjenje kněžarstwa DDR z lěta 1964 było za jogo zdaśim pšawe. Wón wuznajo: Serbske luźe su dejali jano swóje źiśi k wucbje mamineje rěcy pśizjawiś, a z tym by swóju narodnu słušnosć dopołnili. Ale wětšy źěl njejsu razka taku lažku formu patriotiskego angažementa wopokazali. Wjele serbskich luźi naglěda swóju rěc ako njeprestižnu. Ale winu na tom na nimski stat wótwaliś - DDR abo zjadnośonu Nimsku - to jo za jogo zdaśim njeracionelne zjadnorjenje problema.

Materielne derjeměśe jo źinsa nejwažnjejše

Prof. Lewaszkiewicz spomina pilnowanja wó rěc pó politiskem pśewrośenju, wósebnje projekt Witaj. Wón měni, až rezultaty togo pilnowanja su njespokojece, a to lažy mjazy drugim na snadnych rěcnych znaśach wótkubłarkow, wósebnje w Dolnej Łužycy. Ryjne znaśa maju tejerownosći absolwenty zakładnych šulow a gymnaziumow. W Dolnej Łužycy znaju teke wucabnice a wucabniki dolnoserbsku rěc słabje. Toś ten problem jo pitśku sromotny, pśeto 20 lět jo zapšawym casa dosć, aby kuždy, kenž co, rěc derje nawuknuł - suźi rěcywědnik. Ale teke na serbskem gymnaziumje w Budyšynje rěcny niwow wóteběra. Wina na snadnem niwowje wuknikow jo za wšym zdaśim felujuca motiwacija k wuknjenju serbskeje rěcy.

Co prof. Lewaszkiwicz naslědku wuznajo? Až pilnowanja wó zasejwótžywjenje wobeju serbskeju rěcowu njejsu se dotychměst raźili. Snaź namakajo se małka kopicka luźi, kótarež pśemogu dalšne etapy wótžywjenja mrějuceje rěcy pśewinuś. Ale naźeju na šyroku interesu za nawuknjenje serbskeje rěcy njedejali měś, to jo njerealistiske - měni profesor. Ta snadna licba wužywarjow serbskeje rěcy wóteběra nadalej. Wón zwěsćelujo: Serbski lud buźo wójowanje wó zeźaržanje serbskeje rěcy a narodnosći naslědku zejgraś, pśeto jogo wjeliki źěł stara se głownje wó materielne derjeměśe. Narodne cile su naslědk stupili a njejsu wažne. Ale hejgen tak źo se wjele mjeńšynowym ludam w Europje, a dla togo copaju jich rěcy wobstawnje. Awtor pśiwołujo Pólakam, kótarež Serbow za take zmyslenje wótšo kritizěruju, až teke pótomniki pólskich wudrogowarjow ze 19. a 20. stolěśa w Americe, Awstraliskej abo Kanaźe wětšy źěl njeznaju wěcej pólsku rěc. A samo źiśi pólskich luźi, ako su w nejnowšem casu z Pólskeje wudrogowali, powědaju pólske słabje.

Wobej rěcy jadnak derje wuměś? Ně, disglosija

Awtor artikela rozkładujo, až aktiwisty mjeńšynowych ludow pilnuju se cesto, aby lud wuměł swóju maminu rěc hejgen tak derje ako statnu rěc, wobej na jadnakem niwowje. Źinsajšny źeń pak jo tak, až źěl towarišnosći (Gesellschaft) ma južo problemy jadnu rěc korektnje nałožowaś. Dwójorěcnosć na wusokem niwowje móžo snaź 20% luda dosegnuś, połnu tśirěcnosć 1%. Togodla dejali wopśestaś, wšen mjeńšynowy lud k połnej dwójorěcnosći nagranjaś. To jo zbrojta energija. Alternatiwa dejała byś taka, aby wětšy źěl luda ju akceptěrował. A tej se groni disglosija. Z tym jo měnjone asimetriske wobkněženje nimskeje a serbskeje rěcy. Wukniki njedeje musaś biologiju abo fyziku na serbske wuknuś a teke nic wšykne wobcerki žywjenja w serbskej rěcy wobstaraś.

Nałožujśo rěc skerjej we priwatnem žywjenju!

Profesor raźi serbskim luźam, aby znaśa narodneje rěcy pólěpšowali awtodidaktiski, pśez nałožowanje rěcy we familiji, we priwatnem a se wobźělili na serbskem žywjenju. Wón kritizěrujo, až w serbskich familijach (teke w katolskej Górnej Łužycy) se njestaraju dosć wó rěcne kubłanje źiśi. Starjejše a stare starjejše měnje dlej a cesćej, až wó serbske kubłanje jich źiśi dej se stat staraś. Wón zaspomnjejo, až pśijaśele serbskego luda we słowjańskich krajach wumjetuju nimskemu statoju, až njejo serbskich luźi nuzkał, aby se wó swóju rěc starali. Wón pak měni, až take njejźo, gaž serbske luźe sami se njepilnuju.

Awtor zwěsćelujo, až situacija serbskeju rěcowu buźo se za 20 lět bejnje pógóršyś - powědarjow buźo pór towzynt mjenjej ako něnt. Computerowa simulacija jo wopokazała, až pśi dalšnem wóteběranju buźo górnoserbska rěc wokoło lěta 2170 wótemrěś, dolnoserbskej rěcy dostanjo se ten kjabel jěsnjej. „Ja wjelgin cwibluju, lěc jo móžno ten pśisud hyšći wótchyliś. Za głownych zawinowarjow teje situacije naglědam ja Serbow samych", pišo profesor w artikelu. A wobzamknjo jen z wuznaśim: Serbstwo, wiźone ako narodna a rěcna wědobnosć, dodychujo, ale wšake znamjenja duchneje a materielneje serbskeje kultury su pśecej hyšći markantne a widobne we Łužycy.

Gregor Wieczorek/Nowy Casnik 12.1.2016

-

 



Copyright © 2008-2015 Společnost přátel Lužice, všechna práva vyhrazena
Společnost přátel Lužice, U Lužického semináře 13, 118 00, Praha 1
e-mail: luzice(zv.)luzice.cz, tel.:+420 234 813 146, : 70976597